به اعتقاد مرتضی مومن زاده، محقق و پژوهشگر در حوزه تجزیه مواد معدنی، خوشبختانه با تلاش های صورت گرفته، دانش فنی تجزیه انواع مواد معدنی و حتی خاك های نادر در داخل وجود دارد.
به گفته وی، با توجه به موج سرمایه گذاری در بخش معدن و به علت پراكنده بودن معادن در مناطق مختلف كشور، نیاز است در سراسر كشور آزمایشگاه هایی برای تجزیه مواد معدنی شكل گیرد. پایگاه اطلاع رسانی «ایمیدرو» در گفت و گویی با وی، درباره وضعیت تجزیه مواد معدنی در كشور، دانش فنی موجود و توانمندی دانشگاه ها و مراكز تجزیه مواد معدنی و نیز چالش های موجود این بخش را جویا شده كه در ادامه، مشروح آن را می خوانید:
درباره تجزیه مواد معدنی و روش های معمول آن در جهان توضیح دهید؟ عنوان تجزیه مواد معدنی بسیار كلی است، هر ماده معدنی می تواند تجزیه شود به منظورهایی كه قرار است از آن استفاده شود. تجزیه شیمیایی برای مشخص كردن عناصر است. به عنوان مثال، سنگ آهن را تجزیه می كنند برای اینكه میزان آهن، تیتانیوم، سیلیس، فسفر و غیره را بررسی كنند. گاهی ممكن است یك ماده معدنی را تجزیه كنند تا ببینند آیا امكان جداكردن اجزای آن برای ایجاد فرآوری وجود دارد؟ كه در این صورت ممكن است تجزیه، شیمیائی باشد یا فیزیکی. حال اگر قرار باشد تجزیه مواد غیر فلزی همچون شیشه، كاشی، سرامیك، مواد اوّلیه سیمان و غیره باشد اهداف و روش های آن متفاوت است.
برخی تجزیه ها نیز برای تحقیقات با اهداف کلی تر و درازمدت علمی صورت میگیرد همچون تجزیه ایزوتوپی است. اما برای پر عیار سازی مواد معدنی، به تجزیه شیمیایی، فیزیكی، خرد كردن و دانه بندی نیاز است. بنابراین، گستره تجزیه مواد معدنی بسیار كلی است و كاربردهای متفاوتی دارد و اگر موضوع خاصی مدنظرتان است، بگویید تا روی آن بحث كنیم.
بیشتر، منظورم تجزیه مواد معدنی برای فرآوری است.
برای فرآوری مواد معدنی، باز نوع ماده شامل فلزی، غیر فلزی، مصالح ساختمانی و غیره مطرح است. می دانید كه برای فرآوری، یك مرحله آزمایش هایی لازم داریم كه پس از انجام آن، وارد مرحله پایلوت شویم. به هر حال، نوع ماده معدنی باید مشخص شود تا در مورد تجزیه سنگ معدنی به منظور فرآوری اقدام كنیم. پس فرآوری هر نوع ماده معدنی، روش خاص خود را دارد... بله. به این معنا كه مطالعات آزمایشگاهی و پایلوت به منظور فرآوری ویژه هر ماده معدنی است. حتی در مورد یك نوع ماده معدنی نیز روش ها مختلف است. به عنوان مثال، در فلز مس، نوع سولفوره و اكسیده مطرح می شود كه مطالعات تجزیه در مرحله آزمایشگاهی و پایلوت در هر كدام از این 2 روش متفاوت است به طوری كه اگر نوع مس بیشتر اكسیده باشد، روش لیچینگ و چنانچه سولفوره در آن بیشتر باشد، باید به سمت استفاده از روش فلوتاسیون یا روش های دیگر رفت.
آیا مراكز تجزیه مواد معدنی، به كارخانه های فرآوری راهكار می دهند؟ نه. وقتی معدنی را مطالعه می کنید مراحل اكتشاف و تعیین ذخیره و صدور گواهی کشف انجام می شود تا آن را مورد بهره برداری قرار دهید. همزمان باید ببینید چگونه می توان این ذخیره معدنی را با پیوندها یا مینرالوژی که در طبیعت دارد، طوری باز كنید كه با پیوند مورد نظر شما برای فرآوری، تغلیظ و پرعیار سازی مواد معدنی همخوان شود. این است كه مطالعه و شناخت كانی شناسی و درهم تنیده بودن عناصر ماده معدنی روش كانه آرایی و بررسی های آزمایشگاهی را به شما می دهد.
آیا می توانید به تعداد روش های تجزیه مواد برای فرآوری اشاره كنید؟ روش های فرآوری ماده معدنی زیاد است و ممكن است از مرز یكصد روش فراتر رود و درنتیجه، نمی توان در این مصاحبه به همه آنها اشاره كرد. به عنوان مثال، در روش لیچینگ، انواع مختلفی نظیر داینامیك، برجا، بایو، با فشار و غیره اشاره کرد یا اینكه فلوتاسیون انواع و اقسام گوناگونی دارد. استفاده از انواع هر روش تجزیه مواد معدنی به نوع ماده معدنی، شرایط آب و هوایی، وجود آب در منطقه و غیره بستگی دارد. به عنوان مثال، در شرایطی كه آب وجود ندارد برای فرآوری توسط «جیك» از هوا استفاده می شود یا اینكه برای دانه بندی ماده معدنی نیز از هوا یا ایجاد كوران در تونل هوا استفاده می كنند.
وضعیت تجزیه مواد معدنی در ایران را چگونه ارزیابی می كنید و به نظر شما، چقدر از روش های مدرن جهانی استفاده می شود؟
از نظر تجزیه شیمیایی مواد معدنی، نیاز به انواع روش ها داریم. مثلاً برای مشخص كردن عناصر اصلی و فرعی در ماده معدنی، میشود روش تجزیه «ای، سی پی» استفاده کرد. برای تجزیه برخی عناصر مثل طلا، پلاتین و پالادیوم دقت بیشتری لازم است که از روش فایر اَسِی (غال گذاری) استفاده می شود. یا اگر می خواهیم مقدار اكسیدهای اصلی را در ماده معدنی تشخیص دهیم، بازهم باید توجه داشته باشیم که هر نوع ماده معدنی، برای هر نوع مصرف روش تجزیه خود را می طلبد. روش های دیگری نیز وجود دارند كه دقت آن ها بالاست و برای عناصر خاص و یا كانی شناسی به كار می رود (مثلاً XRD، ICP-MS و الکترون مایکروپروپ و غیره). در مورد اینكه دانش فنی ما برای تجزیه مواد معدنی و فرآوری در چه سطحی است باید عرض كنم كه بر حسب نیازهای كشور، از نظر كیفیت مشكلی نداریم مگر اینكه موارد خاصی مثل مطالعات ایزوتوپی، آنهم به منظورهای خاص نیاز داشته باشیم. ولی در صورتی که نیاز باشد در هر زمان میتوان آزمایشگاه مناسب را ایجاد کرد. برای بعضی از آزمایشگاه ها، بخصوص در بخش خصوصی، تعداد نمونه و نرخ تجزیه هر نمونه عامل تعیین کننده است تا آن آزمایشگاه بتواند از نظر اقتصادی مقرون به صرفه و سود ده باشد. ولی اگر منظور شما این باشد که از نظر پیچیدگی و مهارت فنّی آیا کشور ما در آزمایش بعضی از مواد معدنی مشکلی داشته باشد باید عرض کنم که چنین مشکلی وجود ندارد. هم اکنون بسیاری از امکانات را در دانشگاه ها و پژوهشگاه های کشور داریم، اگر هم در موارد خاصی مشکل داشته باشیم باید بدانیم که درِ دنیا به روی ما بسته نیست و لازم نیست که همه چیزها را خودمان تولید کنیم. بهتر است بگوییم که هیچ کشوری در دنیا نیست که همه چیز را خودش تولید کند. حتی آمریکا، چین و یا كانادا به عنوان كشورهای مطرح معدنی دنیا، برخی نیازهایشان را از سایر کشورها تامین میکنند. ما نیز در موارد خاص میتوانیم اقلام مورد نیاز را از خارج وارد کنیم. با این حال، ما در ایران چه از نظر دانش فنی و آموزش و نه از نظر امکانات دستگاهی برای تجزیه مواد معدنی كمبودی نداریم. البته برخی موسسات در ایران، نظیر برخی دانشگاه ها، دستگاه های آزمایشگاهی بسیار پیشرفته در اختیار دارند كه برای مقاصد خود با دقت های بالا كار می كنند. در بخش خصوصی نیز همین حركت انجام شده است. اما این بخش، ویژگی خاص خود را دارد و وظیفه آن كار تحقیقاتی نیست. بلکه بخش خصوصی آزمایشگاه هایی را در اختیار دارد که کارهای تجزیه ای عادی را انجام می دهد و بعد اقتصادی برای آن مهم است. با این وجود، در بخش خصوصی نیز تحولاتی صورت گرفته که پاسخگوی نیاز بخش معدن در امر تجزیه مواد معدنی است. آیا در حال حاضر، دانش فنی تجزیه همه مواد معدنی در كشور وجود دارد؟ بلی. در این زمینه هیچ مشكلی یا نگرانی در خصوص تجزیه مواد معدنی وجود ندارد. به عنوان مثال، ممكن است فكر كنید نمی توان خاك های نادر را تجزیه كرد، در حالی كه این امر امكان پذیر است و البته در اینجا برای بخش خصوصی قیمت و هدف مهم است. در واقع، چنانچه برای هر نوع تجزیه مواد معدنی و حتی عناصر خاکی نادر (REE) اعلام نیاز شود، امكان كار در كشور وجود دارد به شرطی كه فرصت كافی برای آماده نمودن آزمایشگاه داده شود و هزینه مورد نظر نیز پرداخت شود. به نظر شما، با توجه به گستردگی معادن كشور، آیا تعداد مراكز تجزیه مواد معدنی موجود، كافی است یا اینكه باید این مراكز توسعه پیدا كنند و واحد های بیشتری راه اندازی شوند؟ در كشور ما خوشبختانه 10، 12 سال است كه بخش معدن تا اندازه ای از مهجوریت و مظلومیت خارج شده است. بسیاری از سرمایه داران ما كه با این بخش آشنا نبودند اكنون در حال آشنا شدن هستند.
برخی بانك ها و شركت های سرمایه گذاری متوجه مزیتِ بخش معدن در برابرِ بعضی دیگر از بخش های اقتصادی از جمله صنایع همچون بسته بندی، غذایی، پوشاك و غیره شده اند. تامین مواد خام این گونه صنایع، در برابر تحریم، بیشتر از صنایع معدنی، همچون كارخانه فولاد مشکل است. زیرا که مواد خام اغلب صنایع غیر معدن پایه به دلیل وارداتی بودن، در برابر امواج متلاطم جهانی (سیاسی، اقتصادی یا تحریم) حساس تر و آسیب پذیرتر هستند. بسیاری از فعالان غیر معدنی متوجه این امر شده و به سمت سرمایه گذاری در این حوزه گرایش پیدا كرده اند. این امر موجب رونق گرفتن بخش اكتشاف نیز شده و می شود. تجزیه مواد معدنی حلقه بسیار حساسی در امر اکتشاف است (برای تشخیص عیار و نوع ماده). لذا با توجه به موج سرمایه گذاری در بخش معدن و به علت پراكنده بودن آن در مناطق مختلف كشور، نیاز است در سراسر كشور آزمایشگاه هایی برای تجزیه مواد معدنی شكل گیرد. به عنوان مثال، بلوچستان به عنوان یكی از مناطق دارای پتانسیل معدنی، از مركز تجزیه مواد معدنی، چنانچه كار اكتشاف معدن انجام گیرد، برای تجزیه مواد باید به كرمان و یا تهران مراجعه شود. حال اگر تعداد نمونه زیاد شود بهتر است که یک آزمایشگاه در زاهدان داشته باشیم.
بنابراین به تناسب رشد سرمایه گذاری در بخش معدن، لازم است آزمایشگاه های محلی تر در گوشه و کنار کشور به وجود آید. در حال حاضر، برخی شهرها همچون یزد، كرمان، مشهد، تهران، بندرعباس، زنجان و غیره از آزمایشگاه برخوردارند اما مناطقی هستند كه در آنها آزمایشگاه هایی با ظرفیت کافی برای تمام نیازهای بخش معدن نداریم. بنابراین، با توجه به موج سرمایه گذاری كه وارد بخش معدن شده و می شود، نیز باید تعداد آزمایشگاه ها بیشتر شود. اگر قرار باشد یک آزمایشگاه اعتبار و اطمینان کافی را برای مشتریان خود فراهم کنند باید بتواند رقابت كند و نیاز ارباب رجوع را برآورده كند. چنین آزمایشگاهی باید از سه ویژگی برخوردار باشد. این ویژگی ها شامل «دقت بالا»، «قیمت قابل رقابت» و «سرعت بالای پاسخ دهی» است.
به نظر شما، تجهیزات و ماشین آلات مورد استفاده در آزمایشگاه های تجزیه مواد معدنی، پیشرفته است و آیا برای تامین آن با مشكل مواجه هستید؟ بحث خوبی را باز کردید. باید بگویم که برای تجزیه مواد معدنی و به طور کلی برای هر صنعت، وجود نیروی انسانی آگاه، متخصص و با علاقه، ده برابر با اهمیت تر از دستگاه های آزمایشگاهی است. به عنوان مثال، اگر یك دستگاه «اتمیك ابزوربشن» ساخت 1980 را به یك فرد متخصص علاقمند و ماهر بدهید از آن دستگاه بیشتر كار خواهد كشید تا اینكه یك دستگاه «اتمیك ابزوربشن» ساخت 2013 را به یك فارغ التحصیلی بدهید كه انگیزه لازم برای کار کردن و یا تجربه و تمرین لازم برای کار با آن دستگاه را نداشته باشد و از دانشگاه نیز با نمرات پایینی فارغ التحصیل شده باشد! البته باید نیروی انسانی را با پرداخت درآمد مناسب و و رعایت شئون احترام نگه داشت. ما در كشورمان نیروی انسانی بالقوه فراوان داریم و تنها كافی است 6 ماه وقت گذاشت و یک فارغ التحصیل دانشگاه را به بهترین نیروی بالفعل، جهت فعالیت در یک مرکز تجزیه مواد تبدیل كرد. از نظر دستگاه نیز، در صورت نیاز می توان مدرن ترین دستگاه ها را تامین كرد و از این بابت مشكلی وجود ندارد.
آیا دستگاه های مورد نیاز تجزیه مواد، در داخل كشور قابل ساخت هست؟ ما در دنیا یک جزیره نیستیم و با كشورهای دیگر ارتباط داریم. بعضی از دستگاه های آزمایشگاهی، در داخل ساخته می شود اما دستگاه هایی نظیر «آی سی پی مس» به علت كاربرد محدود و درنتیجه، نداشتن صرفه اقتصادی برای تولید انبوه آن، در داخل ساخته نمی شود. حال ممكن است دانش فنی ساخت یك دستگاه پیشرفته را نداشته باشیم. اما چنانچه از نظر اقتصادی نیاز باشد، دانش فنی آن نیز در داخل حاصل می شود و دستگاه مورد نظر نیز ساخته خواهد شد.
چالش های پیش روی توسعه بخش تجزیه مواد معدنی چیست؟ من چالشی نمی بینم. دولت جدید قول و وعده های بسیار خوبی در باره واگذاری امور اقتصادی به بخش خصوصی داده و به نظر من، به آن ها نیز اعتقاد دارد. در چنین فضایی، چالشی برای بخش معدن و آزمایشگاه های تجزیه مواد معدنی که زیر مجموعه ای از بخش معدن به حساب می آید وجود ندارد و موضوعی كه باید توجه شود این است كه دولت باید زمان لازم را برای سرمایه گذار، جهت تاسیس و تجهیز آزمایشگاه در نظر گیرد و اعتماد متقابل برای ثبات قانونی از سوی دولت و ارائه خدمات با کیفیت و قیمت مناسب از سوی بخش خصوصی وجود داشته باشد. به عنوان مثال، اگر دولت به بخش خصوصی می گوید كارخانه فرآوری مواد معدنی احداث كن، یكدفعه مالیات پیش بینی نشده ای برای آن اعمال نكند.
واقعیت این است كه چالش، زمانی ایجاد می شود كه با رفع مشكل فرآوری و تجزیه توسط بخش خصوصی پس از مدت یاد شده، تعهدات دولت از یک سو و تاسیس کننده آزمایشگاه تجزیه مواد معدنی از سوی دیگر، رعایت نشود. اما در كل، در فرآوری مواد معدنی سنتی مشكلی نداریم و می توانم به جرات بگویم چنانچه یك معدن، مثلا مس اكتشاف شود، مشكل فرآوری نخواهد داشت. با توجه به آنچه فرمودید، چالشی در حوزه تجزیه مواد معدنی وجود ندارد و سرمایه گذاری كه تصمیم به ایجاد آزمایشگاه فرآوری داشته باشد با خاطری آسوده می تواند به این كار اقدام كند... مشروط به شفافیت و دوام تعهدات قانونی دولت، پاسخ به این پرسش شما بله است. البته هر سرمایه گذاری كه تصمیم به این كار دارد باید استانداردهای لازم را در این زمینه رعایت كند و به مولفه های یاد شده (دقت بالا، قیمت قابل رقابت و سرعت بالای پاسخ دهی) توجه داشته باشد. در این صورت بدون شك در كار موفق خواهد بود. تنها مشكلی كه وجود دارد مشکل مدیریتی است و مشكل فنی نداریم. به عنوان مثال، ممكن است، دولت سرمایه گذار را تشویق به احداث آزمایشگاه كند اما طی مصوبه ای اعلام كند نمونه های معدنی زیربط را تنها به مراكز دولتی بدهند این در حالیست كه هر آزمایشگاهی پس از مدتی، مثلا 3 سال ممکنست به بازدهی سودآور برسد و نیاز است فرصت لازم به فعالان آن داده شود. بهر حال دولت باید ثبات نسبی در قوانین و مقررات و تعهدهای خود در مقابل بخش خصوصی را رعایت کند.
آیا شما با این مشكلات مواجه بوده اید؟ خیلی نه.گروه ما یك خط مشی استراتژیك دارد. به اعتقاد ما، دولت مثل خورشید است كه اگر زیاد نزدیك آن شویم می سوزیم و چنانچه خیلی دور شویم سردمان میشود. در نتیجه، تغییر دولت ها که هر هشت سال یکبار صورت می گیرد به كار ما لطمه زیادی نمی زند. علاوه بر این ما به كار خود اطمینان داریم و اولویت اوّل در کار ما درآمد زایی نیست بلكه «توسعه» است و اینكه در بخش معدن چه كار كنیم كه توسعه كیفی و كمی ایجاد شود. البته درآمد، بلافاصله بعد از اولویت «توسعه» قرار می گیرد. چونکه بدون درآمد، توسعه ای صورت نخواهد گرفت! در پاسخ به این سوال شما که چه خلاء هایی در توسعه بخش معدن از جمله آزمایشگاه وجود دارد تا آن را رفع كنیم باید بگویم بی تردید اگر صادقانه و مجدّانه در پی رفع موانع باشیم موفق خواهیم شد. جالب است بدانید که برای توسعه آزمایشگاه هایمان هرگز دنبال وام از دولت و یا بانک ها و یا اشخاص نرفتیم. آقای دكتر! چشم انداز بخش معدن را چگونه ارزیابی می كنید؟ این موضوع 2 بُعد دارد: بعد اول، «طبیعی» و مشتمل بر وجود ذخایر طبیعی در سرزمین ما است كه چشم انداز آینده كشور را به ما می دهد. بُعد دیگر، «انسانی» است كه شامل، برخورد مدیریتی، حقوقی، قانونی، ماشین آلات و متخصص است كه در مقیاس های کلان تا خرد، شامل مدیرت دولتی اعم از مدیریت كلان كشور، وزارت صنعت، معدن و تجارت، ایمیدرو، سازمان زمین شناسی و اكتشافات معدنی و نیز مجموعه بخش خصوصی تا یک یک افراد دست اندر کار بخش معدن می شود. در دولت جدید، میبایستی تکیه اساسی را بر توسعه تشکل های مدنی (NGO ها) و ایجاد تشکل های تازه در بخش معدن بگذاریم. آیا تا کنون به این نکته توجه کرده اید که ما در كل منطقه و در بین همسایگان، تنها كشوری هستیم كه هم مواد خام معدنی داریم و هم انرژی فسیل؟ تركیه مواد خام معدنی دارد اما نفت و گاز ندارد. پاكستان گاز و نفت ندارد و ذخایر معدنی كمتری نسبت به ما دارد. تركمنستان نفت دارد اما ذخایر معدنی چندانی ندارد. عربستان انرژی دارد و روی معادن خودش در مقایسه با ما كاری انجام نمی دهد. اما در ایران، علاوه بر برخورداری مواد خام و انرژی فسیلی، نیروی انسانی بالقوه بالایی داریم. در واقع، از نظر طبیعی، در بخش معدن چشم انداز درخشانی وجود دارد. ما در جایی از دنیا قرار گرفته ایم كه می توانیم مواد معدنی را به هر طرف صادر كنیم. موقعیت جغرافیایی ما به تعبیری در مرکز دنیای اقتصادی قرار دارد. به طوری كه كشورهای جنوبی، متقاضی بسیاری از مواد معدنی حتّی شن و ماسه ما هستند. تركیه مشتری انرژی ما هست. افغانستان و عراق، محتاج بسیاری از مواد معدنی با ارزش افزوده، از جمله سیمان ما هستند. اما واقعیت این است كه مشكل اساسی ما در بُعد «انسانی» است که در راس آن مدیریت نا بسامان ماست و البته این مساله به راحتی قابل حل است. چرا كه اگر ذخیره معدنی نداشتیم راجع به آن نمی توانستیم بحث كنیم که چگونه آن را باید مدیریت کرد! مشكلات نیروی انسانی را در سطوح مختلف، با در نظر گرفتن تمامی جوانب، شامل تثبیت قوانین و تداوم آن ها، اجرای قدرتمندانه قوانین، هماهنگی بین سازمان ها و ادارات مرتبط با بخش معدن، سرمایه گذاری در بخش معدن، تسهیل مشکلات ماشین آلات معدنی و از همه مهم تر تربیت نیروی انسانی ماهر است. با تركیب جدید مدیریتی کشور، امیدوار هستیم به تدریج مشكلات «انسانی» بخش معدن رفع شده و در مسیر توسعه این بخش قرار بگیریم. در پایان، چنانچه نكته قابل توجه باقی مانده بفرمایید؟ خواسته اساسی ما این است که وزیر صنعت، معدن و تجارت، معاونت معدنی وزارتخانه، روسای ایمیدرو و سازمان زمین شناسی و اكتشافات معدنی کشور و سازمان های صنعت، معدن و تجارت و سایر مدیریت های دولتی مربوط به بخش معدن به دنبال اجرای قانون معادن باشند و با سازمان هایی در سایر بخش های کشور كه به قانون معادن «ظلم» می كنند، مقابله قانونی کنند. سازمان های محیط زیست و منابع طبیعی چه در مرکز و چه در استان ها باید به قانون معادن توجه كنند. در اجرای قانون معادن، حتّی توسط مجریان آن نیز، «خودزنی» صورت می گیرد. مثلاً وقتی پروانه اكتشاف صادر می شود، به این معنا است كه فرد، می خواهد در محدوده ای مثلا 40 کیلومتر مربعی به جستجوی ماده معدنی برود که آن را نمی شناسد! و بدون شك، اگر بداند چه نوع ماده معدنی در آنجا هست دیگر معنی ندارد که پروانه «اکتشاف» درخواست کند! و به دنبال گواهی كشف می رود. زیرا فرض قانون معادن بر این است كه فرد نمی داند در محدوده مورد درخواست او چه نوع ماده معدنی وجود دارد. عجیب است که سازمان صنعت، معدن و تجارت از متقاضی می پرسد برای چه فلزی درخواست دادی؟! لااقل نمی پرسد که برای فلزی و یا غیر فلزی و یا سنگ تزیینی درخواست دادی؟! این نوع برخورد از سوی خودی، یعنی متولی بخش معدن با متقاضی و سرمایه گذار در بخش معدن یعنی «خود زنی»! در مورد سازمان های منابع طبیعی هم مثلاً اداره منابع طبیعی می گوید باید در محدوده «یك هكتاری» به اكتشاف بپردازی!! مثل این است كه یك زمینی را گرفته ای و می خواهی دنبال آب بگردی. اما سازمان آب می گوید باید در نقطه ای كه من می گویم دنبال آب بگردی! من اگر بدانم که کجا باید چاه حفر کنم که دیگر دنبال آب گشتن (در مورد بخش معدن، مرحله درخواست پروانه اکتشاف) معنی ندارد!
