ماین نیوز - معدن؛ بازیگردان نوظهور عصر ژئوپلیتیک

فرزین زندی/ پژوهشگر جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک

به گزارش ماین نیوز، جهان امروز، به مراتب پیچیده‌تر از چیزی است که در قرن گذشته یا قرن‌های پیشین، مردم، مسوولان و حکمرانان در آن زندگی می‌‌‌کردند یا مشغول اداره آن بودند. از این رو، امروزه توجه به بخش‌هایی که آثار پنهانی بر اقتصاد به عنوان اصلی‌ترین مولفه موثر بر «قدرت ملی» کشورها دارند، بیش از پیش در مرکز توجه قرار گرفته است. یکی از بخش‌های مغفول‌مانده، منابع معدنی و آثار اقتصادی و فرااقتصادی آن است که امروزه نیز رفته‌رفته درحال اثرگذاری عمیق‌تر بر جنبه‌های ژئوپلیتیکی جهان است.

در واقع امروزه، ژئوپلیتیک عامل مهمی بر عرضه پایدار مواد معدنی حیاتی برای صنایعی است که نقش تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد کشورها و به تبع آن، در اقتصاد جهانی دارند، و برعکس. براساس «گزارش جهانی ریسک» که در سال ۲۰۱۹ توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر شد، ریسک ژئوپلیتیکی همواره یکی از پنج‌خطر مهم تاثیرگذار بر «توسعه جهانی» بوده که سبب بروز تغییرات جدید در الگوهای ژئوپلیتیکی شده است. تحت‌تاثیر الگوی عرضه و تقاضای منابع جهانی و تکامل الگوی رقابت، سیستم حاکمیت جهانی منابع استراتژیک در روند تکامل مستمر قرار دارد. از طرف دیگر، رویدادهای شدید ژئوپلیتیکی به رهبری دولت‌ها نیز دائم زنجیره تامین سیستم منابع جهانی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

نقش کشورهای توسعه‌یافته و اقتصادهای قدرتمند مانند ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا، ژاپن و حتی برخی اقتصادهای نوظهور در زمینه تامین منابع معدنی، به‌ویژه در حوزه تامین عناصر کمیاب که نقش محوری در تکنولوژی‌های نو و صنایع های‌تک ایفا می‌کنند، به عرصه‌ای برای بازیگری در اقتصاد جهان و زورآزمایی‌های ژئوپلیتیکی تبدیل شده است. منابع معدنی حیاتی از نظر جغرافیایی در چند کشور و منطقه خاص متمرکز شده‌اند. در سال ۲۰۲۲، ذخایر جهانی کبالت (که در بسیاری از آلیاژها و سوپرآلیاژها برای ساخت قطعات در موتور هواپیما، توربین گاز، فولادهای پرسرعت، آلیاژهای مقاوم در برابر خوردگی و... کاربرد اساسی دارد) حدود ۶/ ۷میلیون تن برآورد شده که عمدتا در کنگو، استرالیا و کوبا متمرکز است و ۷۱‌درصد از ذخایر جهانی کبالت را تشکیل می‌دهد.

همچنین برآوردهای سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که ذخایر اثبات‌شده جهانی نیکل بیش از ۹۵میلیون تن است که عمدتا در اندونزی، استرالیا و برزیل متمرکز شده است و مجموعا ۶۱درصد کل ذخایر جهانی را تشکیل می‌دهد. ذخایر اثبات‌شده لیتیوم جهانی نیز حدود ۲۲میلیون تن برآورد شده که عمدتا در شیلی، استرالیا و آرژانتین متمرکز شده است و ۲/ ۳درصد از ذخایر لیتیوم در «مثلث لیتیوم» آمریکای لاتین قرار دارد. این عنصر ارزشمند به قدری برای صنایع، به‌ویژه صنایع الکترونیکی هوشمند و خودروهای نسل جدید حائز اهمیت است که برآورد می‌شود برای تولید ۲۰میلیون خودرو، «تسلا» به‌‌‌تنهایی به حجمی بیشتر از کل لیتیوم و گرافیت طبیعی تولیدشده در سال گذشته نیاز دارد.

به‌منظور تبیین دقیق‌تر اهمیت این عناصر، شاید گریزی به مهم‌ترین همایش خودروی سال ۲۰۲۳ که به‌زودی در آمریکا برگزار خواهد شد، خالی از لطف نباشد. خودروسازان برتر جهان از جمله تسلا، جنرال‌موتورز و شرکت فوردموتور اخیرا آمادگی خود را برای پیوستن به کنفرانس بزرگ فلزات معدنی در کالیفرنیای ایالات‌متحده رسما اعلام کرده‌اند؛ چرا که تقاضای فزاینده برای فلزات مورد استفاده در خودروهای برقی که بازار آینده نزدیک خودرو را متحول خواهد کرد، آنها را به این فکر انداخته است که به‌زودی نیاز مبرم به برخی عناصر، احتمالا تامین‌کنندگان را با چالش‌های جدی در حوزه تولیدات معدنی مواجه خواهد کرد. تامین منابع لیتیوم، نیکل، گرافیت و سایر فلزات مورد استفاده، به‌ویژه در ساخت باتری‌های خودروهای برقی به‌قدری برای اقتصاد شرکت‌های خودروسازی حائز اهمیت است که برآورد می‌شود بیش از ۱۵۰۰شرکت در این کنفرانس حضور داشته باشند.

آمارهای جهانی نیز در افزایش اهمیت و ضرورت توجه به عناصر کمیاب معدنی بی‌تاثیر نبوده‌اند. گزارش ۲۰۲۰ بانک جهانی نشان می‌دهد که تولید مواد معدنی مانند لیتیوم، کبالت، نیکل و گرافیت تا سال ۲۰۵۰ نزدیک به ۵۰۰‌درصد افزایش خواهد یافت تا تقاضای رو به رشد برای فناوری‌های انرژی‌های پاک را برآورده کند. در همین راستا، آژانس بین‌المللی انرژی همچنین در سال ۲۰۲۲ اشاره می‌کند که تقاضای سیستم انرژی جهانی برای مواد معدنی حیاتی می‌تواند تا سال ۲۰۴۰، شش‌برابر شود.

تا سال ۲۰۵۰، بیشتر رشد تقاضای جهانی انرژی از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های انرژی پاک حاصل می‌شود که به نوبه خود باعث رشد تصاعدی تقاضای جهانی برای مواد معدنی حیاتی مانند لیتیوم، کبالت، نیکل و عناصر نادر خاکی (مانند مونازیت، زیرکن، آلانیت، بایدلیت و...) خواهد شد. رشد سریع تقاضا برای منابع معدنی حیاتی، مفهوم ریشه‌‌‌دار کمبود منابع را در عصر جدید تقویت کرده و کشورها را بر آن داشته است تا به امنیت عرضه فرامرزی منابع معدنی توجه بیشتری داشته باشند.

درست به همین دلیل است که مناقشات ژئوپلیتیکی مربوط به تامین منابع معدنی کمیاب نیز مدتی است که برجسته‌تر شده و اثرات ژئوپلیتیکی آنها هر روز بیش از پیش در حال افزایش است. بنابراین، توجه به ویژگی‌‌‌های ریسک ژئوپلیتیکی و روند توسعه بهره‌برداری از منابع فلزی حیاتی و شناسایی عوامل خطر ژئوپلیتیکی که ممکن است بر منابع حیاتی تاثیر بگذارد ضروری می‌نماید. این ریسک، با خود آثاری به همراه خواهد داشت که چهار مورد از مهم‌ترین آنها را می‌توان به شکل زیر دسته‌بندی کرد:

۱. برخی از منابع معدنی حیاتی، از نظر جغرافیایی در چند کشور و منطقه خاص متمرکزند و به‌راحتی چند کشور آنها را کنترل می‌کنند. بر همین مبنا، بازارهای مواد معدنی حیاتی در برابر نفوذ ژئوپلیتیک آسیب‌پذیرند و ممکن است در خطر اختلال در زنجیره تامین قرار گیرند.

۲. رشد سریع نیاز به مواد معدنی حیاتی در صنایع و متعاقب آن اقتصاد، تغییر شکل الگوی ژئوپلیتیکی منابع معدنی استراتژیک جهان را تسریع خواهد کرد. آژانس بین‌المللی انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر (IRENA) و آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) نیز در این زمینه تاکید کرده‌اند که تامین‌‌‌کنندگان برخی از منابع معدنی حیاتی مانند لیتیوم، کبالت، نیکل و عناصر نادر خاکی می‌‌‌توانند با قطع عرضه عناصر حیاتی، اهرم‌‌‌های ژئوپلیتیکی جدیدی به دست آورند.

۳. رقابت بین چین و ایالات‌متحده در مواد معدنی حیاتی در آینده شدیدتر خواهد شد. چین و ایالات‌متحده به‌شدت به ۱۱نوع مواد معدنی وارداتی اتکای قابل‌توجهی دارند که زمینه‌های بروز تنش را بیشتر می‌کند. در آینده، دو کشور احتمالا با نبردهای شدید برای منابع در آمریکای جنوبی، آفریقا و مناطق دیگر روبه‌رو خواهند شد؛ اگرچه کماکان به همکاری پایدار ادامه خواهند داد.

۴. خطر ژئوپلیتیکی منابع معدنی حیاتی چین هنوز نسبتا بالاست و ثبات بازار آن در برابر پوپولیسم جهانی، حمایت‌‌‌گرایی تجاری و ملی‌‌‌گرایی منابع آسیب‌‌‌پذیر است. از طریق تجزیه و تحلیل توزیع جهانی و الگوی ژئوپلیتیکی مواد معدنی فلزی حیاتی، مشخص می‌شود که عرضه پایدار کشورهای صادرکننده و استراتژی ژئوپلیتیکی هر کشور به پیش‌نیاز مهم برای تامین مواد معدنی حیاتی تبدیل خواهد شد.